Του καθ. Ιωάννη Θεοτοκά, προέδρου του Τμήματος Ναυτιλιακών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πειραιά*
Η ναυτιλιακή βιομηχανία δεν είναι ενιαία, αλλά αποτελείται από ένα σύνολο αγορών-τομέων. Τα κριτήρια για τη διάκριση των επιμέρους αγορών είναι πολλαπλά. Ωστόσο, μια πρώτη γενική διάκριση των αγορών μπορεί να στηριχθεί στον τύπο του πλοίου και στα φορτία που αυτό μπορεί να μεταφέρει. Με βάση αυτά τα χαρακτηριστικά, διακρίνονται οι εξής αγορές-τομείς:
Α. Χύδην φορτηγός ναυτιλία (bulk shipping)
Η χύδην φορτηγός ναυτιλία αποτελείται από τα πλοία μεταφοράς χύδην υγρών και ξηρών φορτίων. Πρόκειται για τα φορτία που μπορούν να φορτώνονται σε μεγάλες ποσότητες, ο όγκος των οποίων καταλαμβάνει, κατά κανόνα, το σύνολο της μεταφορικής ικανότητας του πλοίου. Στην κατηγορία των χύδην φορτίων περιλαμβάνονται πρώτες ύλες οι οποίες μεταφέρονται, κυρίως, σε μεγάλες ποσότητες (πετρέλαιο, σιτηρά, σιδηρομεταλλεύματα, άνθρακας, φωσφάτα, λιπάσματα, τσιμέντο κ.ά.). O ορισμός των χύδην φορτίων βασίζεται στα χαρακτηριστικά τους, τα οποία επιτρέπουν το χειρισμό και τη μεταφορά τους με αυτό τον τρόπο και σε μεγάλες ποσότητες, που καταλαμβάνουν ολόκληρο το πλοίο, προκειμένου να μειωθεί το κατά μονάδα κόστος μεταφοράς τους.
Tα φυσικά χαρακτηριστικά του κάθε φορτίου καθορίζουν τον τύπο του πλοίου που θα χρησιμοποιηθεί για τη μεταφορά του, τον απαιτούμενο εξοπλισμό για το χειρισμό του και τη συνολική διάρθρωση του μεταφορικού συστήματος. Όσον αφορά τα χαρακτηριστικά που συνδέονται με τη φόρτωση, τα χύδην φορτία χωρίζονται σε τρεις βασικές κατηγορίες:
- Τα χύδην υγρά φορτία με κυριότερα το ακατέργαστο πετρέλαιο και τα προϊόντα του (καθαρά –κυρίως κηροζίνη και βενζίνη– και ακάθαρτα) και τα φυτικά έλαια και τα χημικά υγρά (αμ-
μωνία, φωσφορικό οξύ, καυστική σόδα κ.ά.). - Τα πέντε βασικά χύδην ξηρά φορτία, δηλαδή το σιδηρομετάλλευμα, τον άνθρακα, τα σιτηρά, το βωξίτη και την αλουμίνα, και τα φωσφάτα, τα οποία αποτελούν τις βασικές πρώτες ύλες και τη μεγαλύτερη ομάδα χύδην ξηρών φορτίων.
- Τα μικρότερης σημασίας χύδην ξηρά φορτία, δηλαδή πρώτες ύλες και ημικατεργασμένα προϊόντα, όπως προϊόντα σιδήρου, δασικά προϊόντα, τσιμέντο, λιπάσματα, μαγγάνιο, ζάχαρη, σογιάλευρο, σκραπ, κοκ, αλάτι, θειάφι, τα οποία αποτελούν την τρίτη σημαντικότερη ομάδα φορτίων.
Για τη μεταφορά των χύδην φορτίων χρησιμοποιούνται διάφορα μεγέθη πλοίων, τα οποία κατηγοριοποιούνται με βάση τη μεταφορική τους ικανότητα σε τόνους νεκρού βάρους (deadweight tonnage).
Β. Ναυτιλία τακτικών γραμμών (liner shipping)
Η ναυτιλία τακτικών γραμμών περιλαμβάνει πλοία μεταφοράς γενικών και μοναδοποιημένων φορτίων, με τα οποία μεταφέρονται επεξεργασμένα ή τελικά προϊόντα. Πρόκειται, δηλαδή, για μεγάλο αριθμό φορτίων, στην πλειονότητά τους προϊόντα της μεταποίησης, η ζήτηση των οποίων εξελίσσεται ομαλά στη μακροχρόνια περίοδο. Ένα πλοίο της ναυτιλίας τακτικών γραμμών μπορεί να μεταφέρει ταυτόχρονα πολλά διαφορετικά φορτία, αλλά η ποσότητα του καθενός από αυτά δεν μπορεί να καλύψει ολόκληρη τη μεταφορική ικανότητά του.
Στα γενικά φορτία συγκαταλέγονται αγαθά ιδιαίτερα μεγάλης αξίας ή ευαισθησίας, που απαιτούν ειδική μεταφορική υπηρεσία, για τα οποία ο ιδιοκτήτης τους προτιμά να πληρώνει προκαθορισμένο ναύλο, παρά ναύλο που ισχύει στην ελεύθερη αγορά. Αυτό το χαρακτηριστικό των φορτίων οδηγεί σε διαφορετικές προσεγγίσεις από τη ναυτιλία τακτικών γραμμών σε σχέση με τη χύδην φορτηγό ναυτιλία. Ενώ η δεύτερη ενδιαφέρεται για τη μείωση του κατά μονάδα κόστους, η πρώτη εστιάζεται περισσότερο στην αξιοπιστία, την ταχύτητα και την ποιότητα της μεταφορικής υπηρεσίας που παρέχει. Για το λόγο αυτό οι επιχειρήσεις της χύδην φορτηγού ναυτιλίας παρέχουν, κατά κανόνα, ομογενοποιημένες υπηρεσίες, ενώ οι επιχειρήσεις της ναυτιλίας τα-
κτικών γραμμών δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στη διαφοροποίηση των υπηρεσιών τους.
Τα πλοία τακτικών γραμμών μεταφέρουν γενικά φορτία σε γνωστούς από πριν χρόνους αναχώρησης και άφιξης, σε προκαθορισμένους θαλάσσιους δρόμους, με γνωστούς από πριν ναύλους. O διαχειριστής του πλοίου είναι υπεύθυνος για το σύνολο του μεταφορικού κόστους, ενώ οι όροι μεταφοράς καθορίζονται από τη φορτωτική, η οποία είναι ενιαία για όλους τους φορτωτές. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά διαφοροποιούν σημαντικά τη ναυτιλία τακτικών γραμμών από τη χύδην φορτηγό ναυτιλία. Η μεταφορά πολλών μικρών φορτίων μικρού όγκου προϋποθέτει μεγάλη και σύνθετη διοικητική υποδομή, ενώ η υποχρέωση τήρησης χρονοδιαγράμματος ταξιδιών περιορίζει την ευελιξία της επιχείρησης. Ενώ οι πλοιοκτήτες της χύδην φορτηγού ναυτιλίας μπορούν να εφαρμόζουν μεθόδους που τους επιτρέπουν να αντιμετωπίζουν την ανισορροπία προσφοράς και ζήτησης, όπως τον παροπλισμό των πλοίων, οι εταιρείες τακτικών γραμμών είναι υποχρεωμένες να τηρούν απαρέγκλιτα το χρονοδιάγραμμα ταξιδιών, ανεξάρτητα από τις βραχυχρόνιες μεταβολές στη ζήτηση. Επιπλέον, η ναυτιλία τακτικών γραμμών αποτελεί ένα κρίκο στη συνολική αλυσίδα εφοδιασμού. Αυτό σημαίνει ότι η αποτελεσματικότητα της αλυσίδας εξαρτάται από το συντονισμό και την ακρίβεια των επιμέρους κρίκων, κάτι που μειώνει την ευελιξία των επιχειρήσεων τακτικών γραμμών. Αναλυτική αναφορά στα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά περιέχεται σε επόμενα κεφάλαια.
Η διάκριση των γενικών φορτίων, λόγω του μεγάλου αριθμού τους, βασίζεται στον τρόπο με τον οποίο γίνονται ο χειρισμός και η φόρτωσή τους. Oι πιο βασικοί τρόποι χειρισμού και μεταφοράς των γενικών φορτίων είναι οι εξής:
- Χαλαρό φορτίο (loose cargo): Περιλαμβάνει ξεχωριστά αντικείμενα, κουτιά, εξαρτήματα μηχανημάτων κ.ά., καθένα από τα οποία πρέπει να φορτώνεται και να στοιβάζεται χωριστά. Στο παρελθόν, όλα τα γενικά φορτία ανήκαν σε αυτή την κατηγορία.
- Κιβωτιοποιημένο φορτίο (containerized cargo): Πρόκειται για τυποποιημένα εμπορευματοκιβώτια, που χρησιμοποιούνται για τη μοναδοποίηση του φορτίου. Μονάδα μέτρησης της μεταφορικής ικανότητας των εμπορευματοκιβωτίων αποτελεί το twenty-foot equivalent unit (teu). Σήμερα, τα εμπορευματοκιβώτια αποτελούν τον βασικό τύπο μεταφοράς γενικών φορτίων.
- Φορτίο στοιβαγμένο σε παλέτες (palletized cargo): Στην κατηγορία αυτή, το φορτίο πακετάρεται σε παλέτες, ώστε να διευκολύνονται ο χειρισμός και η στοιβασία του.
- Σαμπανιασμένο φορτίο (pre-slung cargo): Αποτελείται από μικρά τεμάχια, όπως σανίδες ξύλου, τα οποία δένονται μαζί, για να σχηματίσουν πακέτα ίδιου μεγέθους.
- Υγρό φορτίο (liquid cargo): Πρόκειται για φορτίο σε υγρή μορφή, που μεταφέρεται σε βαθιές δεξαμενές, εμπορευματοκιβώτια ή βαρέλια.
- Φορτίο που μεταφέρεται σε ψυγεία (refrigerated cargo): Πρόκειται για ευπαθή φορτία, που φορτώνονται είτε σε συνθήκες ψύξης ή κατάψυξης είτε σε χωριστά αμπάρια των πλοίων γενικού φορτίου είτε σε εμπορευματοκιβώτια-ψυγεία.
- Βαρύ και δυσκολοχείριστο φορτίο (heavy and awkward cargo): Στην κατηγορία αυτή κατατάσσονται τα μεγάλου όγκου φορτία, τα οποία παρουσιάζουν δυσκολίες στη στοιβασία τους, όπως κινητήρες, γιοτ κ.ά.
Γ. Εξειδικευμένη ναυτιλία (specialised shipping)
Σε αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται πλοία που μεταφέρουν τα ειδικά χύδην φορτία, για τη μεταφορά των οποίων απαιτούνται ειδικές συνθήκες, καθώς παρουσιάζουν ιδιαίτερα προβλήματα χειρισμού κατά τη φόρτωση και την εκφόρτωσή τους. Τέτοια φορτία είναι τα οχήματα, τα προϊόντα που μεταφέρονται σε συνθήκες ψύξης, τα υγροποιημένα αέρια, τα προϊόντα χάλυβα, τα προκατασκευασμένα σπίτια κ.ά. Η εξειδικευμένη ναυτιλία συνδυάζει χαρακτηριστικά της χύδην και της ναυτιλίας τακτικών γραμμών. Πολλά από τα φορτία που μεταφέρονται με πλοία αυτής της κατηγορίας δεν φορτώνονται χύδην, αλλά κατά μονάδα. Ωστόσο, καθώς φορτώνονται σε μεγάλες ποσότητες, κατά κανότα, η αρχή του «ένα πλοίο-ένα φορτίο» έχει εφαρμογή.
Δ. Επιβατηγός ναυτιλία (passenger shipping)
Η οργάνωση της επιβατηγού ναυτιλίας είναι διαφορετική από αυτήν της φορτηγού ναυτιλίας. Ωστόσο, όπως στη φορτηγό ναυτιλία, έτσι και στην επιβατηγό, η αγορά δεν είναι ενιαία, αφού και οι επιβάτες που χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες της δεν εμφανίζουν κοινά χαρακτηριστικά. Ένα πρώτο κριτήριο για τη διάκριση των επιμέρους τομέων της επιβατηγού ναυτιλίας είναι ο χαρακτήρας της ζήτησης ή, αλλιώς, ο σκοπός του ταξιδιού. Στην επιβατηγό ναυτιλία, η ζήτηση εμφανίζεται και ως παράγωγος και ως πρωτογενής. Η ζήτηση ενός επιβάτη για μεταφορά, που χαρακτηρίζεται ως πρωτογενής ζήτηση, καθώς δεν αφορά τη μεταφορά για σκοπό ο οποίος σχετίζεται με την παραγωγική διαδικασία, καλύπτεται διαφορετικά σε σχέση με την παράγωγο ζήτηση.
Η διαφοροποίηση του σκοπού της ζήτησης και η οφειλόμενη σε αυτήν διάκριση των επιμέρους τομέων της επιβατηγού ναυτιλίας οδηγούν και στη διαφοροποίηση των τύπων των πλοίων που χρησιμοποιούνται σε κάθε περίπτωση.
*Οι πληροφορίες για το παραπάνω άρθρο αντλήθηκαν από το βιβλίο «Οργάνωση και διοίκηση ναυτιλιακών επιχειρήσεων», του καθ. Ιωάννη Θεοτοκά (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 3η έκδοση, Σεπτέμβριος 2019), σσ. 2-6.Αποκτήστε το βιβλίο πατώντας εδώ
