Η αγορά των ναυτικών κινητήρων επηρεάζεται από τις τεχνικές εξελίξεις αλλά κυρίως από τη δραστηριότητα νέων ναυπηγήσεων και την εξέλιξη στα μεγέθη των πλοίων. Αυτά με τη σειρά τους εξαρτώνται από την παγκόσμια οικονομία και την ανάγκη για αντικατάσταση παλαιότερων πλοίων.
Η εξέλιξη των ναυτικών κινητήρων diesel επηρεάζεται από:
(α) Τις τιμές του πετρελαίου και το κόστος και τη διαθεσιμότητα άλλων καυσίμων,
(β) την εισαγωγή νέων κανονισμών,
(γ) την κατάσταση της αγοράς των νέων κατασκευών πλοίων,
(δ) την εγκατεστημένη ισχύ σε νέες κατασκευές,
(ε) τη σχεδίαση πλοίων σε σχέση με βύθισμα (διάμετρο έλικας), θέση μηχανοστασίου (πλάτος),
(στ) το προφίλ λειτουργίας πλοίων και το συνδυασμό κόστους καυσίμου και ναύλων.
Η εξέλιξη γενικά στοχεύει στο τρίπτυχο: αύξηση βαθμού απόδοσης, περιορισμός εκπομπών ρύπων, βελτίωση αξιοπιστίας.
1. Αύξηση βαθμού απόδoσης
Η βελτίωση του βαθμού απόδοσης (β.α.) ναυτικών κινητήρων ήταν εντυπωσιακή τα τελευταία 30 χρόνια, αλλά πλέον προσεγγίζονται τα θεωρητικά όρια του κύκλου diesel. Περαιτέρω μείωση της ειδικής καταναλώσεως και των εκπομπών CO2, μπορεί να προκύψει με βελτιστοποίηση χρήσεως της ενέργειας σε σταθερές συνθήκες, καθώς και με βελτίωση της παραγωγής ισχύος σε μεταβαλλόμενες συνθήκες, μέσω ηλεκτρονικών ρυθμίσεων και ανάκτησης ενέργειας.
Η προσπάθεια για αύξηση της μέσης και μέγιστης πίεσης μηχανών για επίτευξη μεγαλύτερης ειδικής ισχύος περιορίζεται από τα προβλήματα υλικών, τριβολογίας, φθορών και, τελικά, αξιοπιστίας. Οι τεχνολογικές εξελίξεις προσέφεραν βελτιωμένα υλικά και μεθόδους σχεδιάσεως που επέτρεψαν την παραγωγή μηχανών με αυξημένα όρια θερμικής και μηχανικής φορτίσεως. Η βελτίωση του β.α. υπερπληρωτών και η κατασκευή συστημάτων εγχύσεως υψηλής πιέσεως συνέβαλαν στην αύξηση της μέσης πίεσης. Οι εξελίξεις επέτρεψαν αύξηση της μέγιστης πιέσεως και βελτίωση της σχεδίασης του θαλάμου καύσεως, ώστε να μειώνονται τα θερμικά φορτία και να ευνοείται η ανάμειξη αέρα-καυσίμου. Η υιοθέτηση εδράνων αλουμινίου με δυνατότητα παραλαβής αυξημένου φορτίου σε αργόστροφες μηχανές θα οδηγήσει σε μικρότερες αποστάσεις κυλίνδρων και αύξηση ειδικής ισχύος, άρα μικρότερο βάρος. Συγχρόνως, η αύξηση του λόγου διαδρομής/διαμέτρου εμβόλου 2-Χ κινητήρων -διατηρώντας μέση ταχύτητα εμβόλου υπαγορευμένη από τριβολογία- επιτρέπει χαμηλότερες στροφές ελικοφόρου άρα μεγαλύτερη διάμετρο και καλύτερο β.α. έλικας, εντός περιορισμών βυθίσματος πλοίου και πλάτους μηχανής.
2. Αλλαγή «κλασικού» κύκλου diesel
Bελτιώσεις στις επιδόσεις κινητήρων μπορούν να επιτευχθούν με μεταβαλλόμενο λόγο συμπίεσης, πιθανόν με έμβολο μεταβλητής γεωμετρίας, αλλά κυρίως με μεταβολές χρονισμού, ρυθμού ανοίγματος/κλεισίματος και βυθίσεως των βαλβίδων.
Τα συστήματα VVA (Variable Valve Actuation) έχουν υδραυλική ή ηλεκτρομαγνητική κίνηση ελεγχόμενη από ηλεκτρονικό σύστημα. Η απεξάρτηση κινήσεως των βαλβίδων από μηχανική ζεύξη επιτρέπει ενδιαφέρουσες επεμβάσεις στη λειτουργία της μηχανής.
3. Περιορισμός εσωτερικών απωλειών κυλίνδρου
Ο περιορισμός απωλειών ενέργειας στην ψύξη της μηχανής φαίνεται κατ’ αρχήν ένας ενδιαφέρων στόχος στην αύξηση της αποδόσεως. Όμως, έχει αποδειχθεί ότι η κατασκευή τοιχωμάτων του κυλίνδρου από υλικά ικανά να αντέξουν σε υψηλότερες θερμοκρασίες και η μόνωσή τους δεν μεταβάλλει τον θερμοδυναμικό β.α. του κινητήρα. Συγχρόνως, τα θερμότερα τοιχώματα οδηγούν σε ογκομετρικές απώλειες πληρώσεως.
Λόγω της μειωμένης απόρριψης θερμότητας, αυξάνεται η θερμοκρασία των καυσαερίων, οπότε ο υπερπληρωτής μπορεί να χρησιμοποιήσει τμήμα της επιπλέον ενέργειας για να εξισορροπήσει τις απώλειες ογκομετρικού βαθμού αποδόσεως. Οι δυνατότητες ανάκτησης ενέργειας κατάντι του υπερπληρωτή εξαρτώνται και από το κόστος της επιπλέον εγκαταστάσεως, που πιθανόν περιλαμβάνει ατμοστρόβιλο ή/και στρόβιλο ισχύος, μειωτήρες, γεννήτριες.
4. Αλλαγή εργαζομένου μέσου
Αρχικές εφαρμογές καύσεως γαλακτωμάτων νερού και βαρέος καυσίμου έγιναν με σκοπό την καλύτερη καύση καυσίμου μεταβαλλόμενης ποιότητας. Η μέθοδος παρουσίασε πολλά προβλήματα αστάθειας του μείγματος, διάβρωσης εγχυτήρων και κακής διασποράς σε χαμηλά φορτία κινητήρα από τις οπές των ακροφυσίων.
Για έγχυση άλλου μέσου μέσα στον κύλινδρο έχουν δοκιμαστεί εγχυτήρες με στρωματοποιημένη έγχυση ή δύο χωριστοί εγχυτήρες. Παρόμοια διάταξη συναντάται σε ορισμένες μηχανές gas-diesel με πιλοτική έγχυση πετρελαίου και κύρια έγχυση αερίου.
Ο άμεσος ψεκασμός νερού ψύχει τον αέρα γομώσεως και προκαλεί βελτίωση ανάμειξης και καύσης λόγω των μικροεκρήξεων κατά την ατμοποίηση των σταγονιδίων νερού στον κύλινδρο. Το σχετικό ενδιαφέρον είναι κυρίως για ελάττωση της μέσης θερμοκρασίας καύσεως και άρα της παραγωγής ΝΟx.
Άλλη μέθοδος είναι η υπερκρίσιμη προανάμειξη (fumigation) νερού με έγχυση σε 220 bar και 375° C, και επίσης η έγχυση ατμού κατευθείαν μέσα στον κύλινδρο σε υψηλή πίεση και θερμοκρασία, που υποβοηθά το έργο εκτονώσεως. Τα παραπάνω συστήματα παραμένουν μηχανικά περίπλοκα με αμφιλεγόμενη αξιοπιστία.
Μία απλούστερη παραλλαγή των παραπάνω μεθόδων είναι ο κορεσμός του αέρα εισαγωγής με νερό που κατα-ιονίζεται υπό χαμηλή πίεση στο δοχείο αέρα, οπότε η λανθάνουσα θερμότητα ατμοποίησης στους αυλούς εισαγωγής και στον κύλινδρο μειώνει τη θερμοκρασία της γομώσεως. Τυχόν βραχυκύκλωση της ψυχρής γομώσεως οδηγεί σε ανεπιθύμητη ψύξη της ροής καυσαερίων προ του υπερπληρωτή, ιδιαίτερα σε δίχρονες μηχανές. Η εφύγρανση του αέρα σαρώσεως μπορεί να επιφέρει διάβρωση των χιτωνίων, που εν μέρει μπορεί να αντιμετωπιστεί με προηγμένα συστήματα λίπανσης κυλίνδρου και ανασχεδίαση της διεπιφάνειας χιτωνίου/ελατηρίων.
5. Αύξηση πιέσεως πληρώσεως
Η αύξηση της πιέσεως του συστήματος υπερπλήρωσης με διατήρηση της μορφής καύσεως οδηγεί σε σημαντική αύξηση του βαθμού αποδόσεως και της συγκέντρωσης ισχύος. Όμως, δημιουργούνται πολύ υψηλές μέγιστες πιέσεις (μπορούν να υπερβούν τα 300 bar), οπότε οι μηχανικές φορτίσεις δημιουργούν προβλήματα σε στροφαλοφόρο, έδρανα και στη λίπανση των κινούμενων μερών. Η υπερπλήρωση μιας βαθμίδας με εύλογο εύρος πεδίου λειτουργίας συμπιεστή έχει πρακτικά όριο πιέσεων 5:1. Υπάρχουν και όρια υλικών για τα στροφεία φυγοκεντρικών συμπιεστών, λόγω υψηλής περιφερειακής ταχύτητας άκρου και της θερμοκρασίας συμπιεσμένου αέρα (270° C σε λόγο συμπίεσης 5:1), που οδηγεί σε αυξημένο κίνδυνο ερπυσμού των πτερυγίων από κράμα αλουμινίου, απαιτώντας είτε ψύξη του άκρου συμπιεστή είτε στροφείο τιτανίου. Η λύση της υπερπλήρωσης δύο βαθμίδων επιτρέπει αύξηση της ειδικής ισχύος, αλλά συνοδεύεται από αυξημένο κόστος, περιπλοκότητα διατάξεως καθώς και μειωμένη απόδοση σε χαμηλά φορτία όπου τα στροφεία λειτουργούν με χαμηλούς β.α. Φαίνεται ότι θα εφαρμοστεί στο άμεσο μέλλον, πιθανόν σε συνδυασμό με χρονισμό Miller – Atkinson.
Για βελτίωση του εύρους λειτουργίας και β.α. προτείνεται μεταβλητή γεωμετρία υπερπληρωτών. Έχουν δοκιμαστεί πτερύγια προ-περιστροφής και μεταβλητός διαχύτης στο συμπιεστή και ήδη χρησιμοποιούνται μεταβλητά ακροφύσια στο στρόβιλο, ακόμα και για λειτουργία με βαρύ καύσιμο.
Με την αύξηση του β.α. υπερπληρωτών, η περίσσεια ισχύος μιας βαθμίδας μπορεί να παραληφθεί από ηλεκτρική γεννήτρια/κινητήρα σε διάταξη PTO/PTI (Power Take Out/Power Take In) για βελτίωση του συνολικού β.α. της εγκατάστασης. Για μείωση των μηχανικών προβλημάτων λόγω υψηλών στροφών, χρησιμοποιήθηκαν άξονες συνδέσεως από συνθετικά υλικά και μαγνητικά έδρανα.
6. Ρύποι
Ο καθορισμός ορίων για ρύπους από κινητήρες αποτελεί ένα περίπλοκο τεχνικό, κοινωνικό και πολιτικό θέμα.
Οι τεχνολογίες ελάττωσης ρύπων NOx από κινητήρες μπορούν να ταξινομηθούν γενικά σε: Πρωτογενείς μεθόδους (εντός κυλίνδρου) και δευτερογενείς μεθόδους (επεξεργασία καυσαερίων).
α. Πρωτογενείς μέθοδοι
Με μείωση της μέσης θερμοκρασίας καύσεως, επιβραδύνεται η δημιουργία ΝΟx. Ο πλέον συνήθης τρόπος για περιορισμό της μέγιστης θερμοκρασίας καύσεως σε μέγεθος και διάρκεια είναι μέσω καθυστέρησης εγχύσεως καυσίμου. Για να αντισταθμιστεί η αύξηση καταναλώσεως, αυξάνεται ο ρυθμός εγχύσεως, οπότε μειώνεται παράλληλα και η διάρκεια καύσεως, άρα το πέρας εγχύσεως συμπίπτει με αντίστοιχες, προ της ρυθμίσεως, θερμοκρασίες. Ο λόγος συμπίεσης αυξάνεται για να μην υποβαθμιστεί η ποιότητα αναφλέξεως, αλλά στο μέτρο που οι μηχανικές τάσεις λόγω μέγιστων πιέσεων δεν επηρεάζουν τη στιβαρότητα της μηχανικής κατασκευής. Επίσης η θερμική καταπόνηση βαλβίδων, λόγω πιθανής αύξησης της θερμοκρασίας καυσαερίων, πρέπει να ληφθεί υπ’ όψιν.
β. Δευτερογενείς μέθοδοι
Οι θερμικοί σταθμοί παραγωγής ρεύματος χρησιμοποιούν για αρκετά χρόνια μονάδες καταλυτικής αναγωγής (Selective Catalytic Reduction-SCR) των καυσαερίων για μείωση των NOx.
Τέτοιες μονάδες SCR έχουν εγκατασταθεί σε περίπου 500 πλοία και χρησιμοποιούν συνήθως ουρία, που με θέρμανση διασπάται σε αμμωνία και ισοκυανικό οξύ το οποίο μετά την ανάμειξη με νερό, δίδει με ασφάλεια την απαραίτητη για καταλυτική αναγωγή αμμωνία. Το σύστημα καταλύτη είναι σχετικά ογκώδες και δαπανηρό, αλλά η μείωση των NOx μπορεί να είναι έως 98%. Το πρόβλημα λειτουργίας του SCR πάνω από κάποια θερμοκρασία καυσαερίων οδηγεί, κυρίως για 2-Χ κινητήρες, στην τοποθέτηση του καταλύτη πριν από το στρόβιλο υπερπληρωτή και συγχρόνως την εγκατάσταση βαλβίδων παράκαμψης για μεταβαλλόμενη όδευση στους αγωγούς καυσαερίων και αέρα, κατά την επιτάχυνση κινητήρα και στα χαμηλά φορτία ελιγμών.
Η παρουσία θείου στο καύσιμο και φωσφόρου στα αλκαλικά λιπαντικά επιφέρει σταδιακή χημική απενεργοποίηση (poisoning) ορισμένων καταλυτικών διατάξεων. Έτσι, εξετάζονται διατάξεις συνδυασμού αποθείωσης καυσαερίων με έκπλυση (scrubber) και κατόπιν SCR.
Οι τεχνικές μείωσης ρύπων (κυρίως NOx) μέσω ιονισμού των καυσαερίων, με το (πομπώδες) όνομα non-thermal plasma, αποδείχθηκαν εξαιρετικά ενεργοβόρες και έχουν προς το παρόν εγκαταλειφθεί.
7. Παρακολούθηση και βελτιστοποίηση λειτουργίας
Η πλέον σημαντική απαίτηση για ναυτικούς κινητήρες πρόωσης πλοίων είναι η αξιοπιστία, η οποία συνδέεται με τη μακροβιότητα των κυρίων τμημάτων του κινητήρα. Μελλοντική επιδίωξη για τα τμήματα αυτά είναι να έχουν διάρκεια ζωής άνω των 60.000 ωρών, άρα 10 έτη ΤΒΟ.
Τα συστήματα παρακολούθησης και ελέγχου του κινητήρα είναι πλέον ευρείας αποδοχής και συχνά προσφέρονται από τους κατασκευαστές μαζί με τη μηχανή. Θέμα παραμένει η διαχείριση και αξιολόγηση του όγκου στοιχείων παρακολούθησης από τους operators, ώστε να εφαρμοστεί η συντήρηση βάσει κατάστασης (CBM).
Οι εφαρμογές ηλεκτρονικών ελεγκτών με ευρύτατες δυνατότητες ρυθμίσεων επιτρέπουν την αναθεώρηση των κλασικών προσεγγίσεων ελέγχου του κινητήρα. Οι ενσωματωμένοι αισθητήρες, ενεργοποιητές και τα συστήματα παρακολούθησης και βελτιστοποίησης λειτουργίας θα περιβάλλουν την αξιόπιστη, αυτορρυθμιζόμενη μηχανή του μέλλοντος, ρυθμίζοντας χρονισμό βαλβίδων, διαμόρφωση εγχύσεως καυσίμων, γεωμετρία υπερπληρωτών, προσωρινή διακοπή λειτουργίας (cut-out) κυλίνδρων και υπερπληρωτών, διατάξεις επεξεργασίας καυσαερίων και απομάστευσης/πρόσδοσης/ανάκτησης ενέργειας.
Επιμελημένο κείμενο του Νικολάου Π. Κυρτάτου, Διευθυντή Εργαστηρίου Ναυτικής Μηχανολογίας/ΕΜΠ, με τίτλο «Εξελίξεις στην τεχνολογία ναυτικών κινητήρων», Ναυτικά Χρονικά, Ιούνιος-Ιούλιος 2013, 60-67